Phiên tòa diễn ra ở thành phố khác, nếu đi ô tô mất gần một tiếng. Bình thường thì tôi cũng chẳng có việc gì ở đó cả. Một sinh viên khác đi xe, cậu ta lớn lên ở đó và thạo thung thổ.

Hôm đó là thứ Năm. Phiên tòa đã khai mạc hôm thứ Hai. Ba ngày đầu xét đơn của các luật sư xin thay người hành tố tụng. Chúng tôi là nhóm thứ tư, đến dự buổi thẩm vấn nhân thân của các bị cáo, đó mới chính là buổi xử án đầu tiên.

Chúng tôi đi dọc phố Bergstrasse dưới hàng cây ăn quả đang đâm hoa. Mọi người đang vui vẻ và hưng phấn; rốt cuộc đã đến lúc đem thử thách những gì mà chúng tôi đã chuẩn bị. Chúng tôi thấy mình không chỉ là khán giả, thính giả và người ghi biên bản. Quan sát, lắng nghe và ghi chép là đóng góp của chúng tôi vào công tác khảo cứu.

Tòa án là một ngôi nhà xây cuối thế kỷ, nhưng không có vẻ hoành tráng và u ám như các tòa án thời bấy giờ. Phiên tòa đại hình ở trong một phòng lớn, phía trái là dãy cửa sổ lớn lắp kính mờ không nhìn ra ngoài được nhưng để nhiều ánh sáng lọt vào. Các công tố viên ngồi như những bóng đen trước cửa sổ vào những ngày xuân và hè sáng sủa. Hội đồng xét xử gồm ba thẩm phán trong áo choàng đen và sáu bồi thẩm ngồi ở trước bức tường đầu phòng, bên phải là ghế băng cho các bị cáo và luật sư. Do nhiều bàn ghế nên được mở rộng ra đến giữa phòng, trước khu hàng ghế khán giả. Một số bị cáo và luật sư ngồi quay lưng lại phía cử tọa. Hanna ngồi quay lưng lại phía chúng tôi. Khi tòa gọi, cô đứng dậy tiến lên phía trước thì tôi mới nhận ra cô. Tất nhiên là tôi nhận ngay ra tên cô: Hanna Schmitz. Sau đó tôi cũng nhận ra hình dáng cô, tóc buộc thành búi trông lạ lẫm, nhận ra gáy cô, bản lưng rộng và cánh tay mập mạp. Cô đứng thẳng và nghiêm, để xuôi tay thoải mái. Cô mặc áo dài xám ngắn tay. Tôi nhận ra cô, nhưng tôi không có cảm xúc gì. Không hề có cảm xúc gì.

Vâng, tôi muốn đứng. Vâng, tôi sinh ngày 21 tháng Mười 1922 ở Hermannstadt và năm nay 43 tuổi. Vâng, ở Berlin tôi làm việc cho Siemens và mùa thu 1943 gia nhập quân SS.

“Bà tình nguyện gia nhập SS?”

“Vâng”.

“Tại sao?”

Hanna không trả lời.

“Có phải bà gia nhập SS, mặc dù ở Siemens bà được mời làm tổ trưởng sản xuất?”

Luật sư của Hanna bật dậy. “Tại sao lại dùng chữ mặc dù? Tại sao lại gán cho một người phụ nữ là nên thích làm tổ trưởng sản xuất hơn là gia nhập SS? Không có lý do gì biện hộ cho việc đem quyết định của thân chủ tôi ra chất vấn như vậy”.

Anh ta ngồi xuống. Anh ta là luật sư trẻ duy nhất, những người kia lớn tuổi, một số là phần tử Nazi cũ như sẽ chóng lộ ra sau này. Luật sư của Hanna tránh dùng giọng điệu và luận cứ của họ. Nhưng sự năng nổ hấp tấp của anh ta có hại cho Hanna không khác gì những lời lẽ sặc mùi quốc xã của các đồng nghiệp làm hại thân chủ của họ. Anh đã thành công khi làm thẩm phán lúng túng và thôi bám tiếp vào câu hỏi tại sao Hanna gia nhập SS, nhưng ấn tượng rằng Hanna làm việc đó có suy nghĩ và không bị ép vẫn vương lại. Tuy một thành viên của hội đồng xét xử hỏi Hanna biết gì về công việc trong SS, và Hanna trả lời rằng SS tìm người làm công tác canh gác ở Siemens và cả ở các xí nghiệp khác, cô đã xin làm việc đó và được nhận vào làm, nhưng ấn tượng xấu hoàn toàn không được cải thiện chút nào.

Hanna khẳng định nhát gừng lời quan tòa, rằng cô được điều động tới Auschwitz cho đến xuân 1944, và cho đến mùa đông 1944/1945 ở một trại nhỏ gần Krakov, cô cùng các tù nhân đi về phía Tây và cũng đến nơi được, gần cuối chiến tranh cô ở Kassel rồi vài lần chuyển nhà đây đó. Tám năm liền cô sống ở thành phố quê tôi, là quãng thời gian dài nhất mà cô trụ lại một nơi.

“Chuyển nhà nhiều lần phải chăng là lý do nghi vấn có nguy cơ trốn?” Luật sư không giấu diếm giọng mỉa mai: “Thân chủ của tôi mỗi lần chuyển nơi ở đều đăng ký tại cảnh sát. Chẳng có lý do gì để nghi trốn, chẳng có gì để gây khó khăn điều tra. Thẩm phán giữ lệnh bắt giam chẳng lẽ không thể chịu được cảnh để thân chủ của tôi được tại ngoại, vì cáo trạng trầm trọng và tác động lớn đến xã hội? Đó là, kính thưa tòa, một lý do bắt người của bọn Nazi, lý do ấy bọn Nazi đưa ra và lại được xóa bỏ sau thời Nazi. Lý do ấy nay không còn nữa”. Luật sư phát biểu với giọng nhẹ nhàng cay nghiệt mà người ta vẫn dùng để tiết lộ một sự thật kỳ thú.

Tôi giật mình. Tôi nhận ra cảm giác của mình rằng Hanna bị tù là dĩ nhiên và xứng đáng. Không vì lời cáo trạng, không vì mức độ trầm trọng hay độ nghi vấn cao – lúc đó tôi chưa hề biết gì. Mà vì ở trong tù thì cô sẽ ra khỏi thế giới của tôi, ra khỏi cuộc đời tôi. Tôi muốn cô ở thật xa tôi, xa ngoài tầm với, để cô chỉ còn là một kỷ niệm nữa mà thôi, như cô mấy năm cuối đã từng như vậy đối với tôi. Nếu như luật sư thành công, tôi sẽ phải chuẩn bị tinh thần gặp cô, và tôi sẽ phải xác định rõ, liệu có muốn và nên gặp cô ra sao. Và tôi không thấy lý do gì khiến anh ta không thành công. Nếu Hanna cho đến nay chưa tìm cách trốn thì tại sao bây giờ lại thử trốn được? Cô có thể cản trở điều tra ở đâu? Các nguyên nhân khác để giữ trong tù hồi đó chưa có.

Lại một lần nữa quan tòa tỏ vẻ lúng túng, và tôi bắt đầu ngộ ra đó là mẹo của ông. Cứ mỗi khi nhận thấy một lời phát biểu mang tính cản trở hay khiêu khích, ông lại hạ kính xuống, bối rối ngó kỹ mặt người phát biểu với cặp mắt cận thị, nhăn trán và một là phớt lờ câu phát biểu ấy, hai là ông bắt đầu vào câu “À, ông nói thế nghĩa là” hay “Ông định nói là” rồi lặp lại lời phát biểu bằng một giọng điệu không để ai phải nghi ngờ rằng ông chẳng muốn để tâm đến nó, cũng như đừng có hoài công vô ích thúc ép ông.

“À, ông nói như vậy nghĩa là thẩm phán ban lệnh bắt giam đã đánh giá sai việc bị cáo không trả lời thư, không tuân thủ trát mời, không trình diện tại cảnh sát, tại sở công tố và tại thẩm phán? Ông định đệ đơn xin bãi lệnh bắt giam chứ gì?”

Luật sư đệ đơn, và tòa án bác đơn.